Rotterdam - Etablissement Fijenoord (1825-1895/1929)

Fabrijk van Stoom- en andere Werktuigen

In 1834-35, 1843, 1857

Begonnen in 1825 als reparatiewerkplaats voor de in 1823 met Koninklijke goedkeuring en steun opgerichte Nederlandsche Stoomboot Maatschappij te Rotterdam. Onder leiding van de stoompionier Gerhard Moritz Roentgen snel uitgegroeid tot een scheepswerf waar de eerste Nederlandse ijzeren schepen met stoomvoortstuwingsinstallaties werden gebouwd.

In 1895 werd het Etablissement omgevormd tot een N.V., de Maatschappij voor Scheeps- en Werktuigbouw Fijenoord. In 1929 ging deze N.V. samen met N.V. Wilton's Dok- en Werf Maatschappij te Rotterdam/Schiedam onder vorming van N.V. Dok en Werf Maatschappij Wilton-Fijenoord. De vestiging op Fijenoor werd bij die gelegenheid in haar geheel overgeplaatst naar het Wilton-terrein in Schiedam.

Beschrijving van het bedrijf in 1834

Deze tekst is ontleend aan de Arnhemsche courant, 08-11-1834

Geheel verwonderd stond ik, toen ik mij in de fabrijk bevond. Ik zag eene eenvoudig en doeltreffend ingerigte fabrijk en scheepswerf, voorzien van alle noodige werktuigen eenig en alleen bestemd om goed werk tot billijke prijzen te kunnen leveren. Men vergunde mij deze fabrijk in haar geheel te mogen bezigtigen.

De fabrijk is gelegen op het eiland Fijenoord, regt tegen over de stad Rotterdam. Het hoofdgebouw is het voormalige pesthuis; terwijl op den daarbij behoorenden grond vele lootsen en andere gebouwen zijn bijeengebragt, alle dienende tot werk- en bergplaatsen. De fabrijk heeft eene grootte van circa 10 bunders. Aan den eenen kant is de rivier de Maas, aan den anderen kant eene groote haven, waarvan men aan beide zijden kan in- en uitvaren. De grond wordt nog door eene tweede haven doorsneden; welke beide havens behooren aan het etablissement. Over elk van deze havens staat een groote hooge bok, voorzien van de noodige zware gijnen  [takels] , blokken, spillen, enz.

Met één derzelve bokken is eene zwaarte van 36 last of 72,000 Ned. Ponden geligt; de stoombooten kunnen onder dezelve heenvaren: zij zijn dus bijzonder geschikt, om het in- en uitzetten der stoomketels gemakkelijk, spoedig en min kostbaar te kunnen doen. Ook is over eene van deze havens, eene groote kap gebouwd, waaronder de grootste stoombooten afgetimmerd kunnen worden, enz.

In die haven lag ten tijde mijner bezoek een zeer groot zeestoomschip, genaamd de Pylades, hetwelk men bezig was af te timmeren. Hetzelve was lang 190 voet, breed 28 voet, hol 16 voet. De daarin geplaatste stoomwerktuigen hadden 200 paardenkracht.

[Er bestaat een hoogst spannende webpagina over de merkwaardige wederwaardigheden van dit schip]

Eén gedeelte van den grond is bestemd tot scheepswerf, met eene dwarshelling van omtrent 20 liggers. Aldaar stond op stapel eene stoomboot van eene lengte, zoo als ik er nimmer eene gezien heb: 220 voet. Zij moest den volgenden dag te water worden gebragt, en gedurende den winter worden voltooid, om met het vroege voorjaar van 1835 in dienst te treden.

Vervolgens begaf ik mij in het hoofdgebouw. Eerst kwam ik in de ijzergieterij, dewelke veel uitgestrekter was dan eenige, welke ik hier te lande zag. Hier staan 3 cupola's en één togtoven; eene zware kraan; een geheel ijzeren kelder; een oven tot drooging der vormen. Ook werd aldaar nog een groote togtoven gebouwd, om meerder ijzer te kunnen smelten. Juist dien dag werd aldaar een groot stuk gegoten, zijnde een tandrad ter zwaarte van ruim 2,000 Ned. Ponden. Het zwaarste werk hier gegoten was een stoomcijlinder van 54 duim middellijn, ter zwaarte van 3,000 Ned. Ponden.

Naast de ijzergieterij vond ik eene metaalgieterij, alwaar de zwaarste stukken gegoten konden worden. Dien dag zag ik daar verschillende stukken gieten, als: een scheepsblok, roerhaken, vingerlingen, enz. enz.

Dan kwam ik in de groote smederij, met 14 smidsvuren, kranen, enz. Twee van deze vuren zijn van buitengewone grootte, voor het smeden van zware stukken. Aldaar werd toen gesmeed eene zeer zware as, ter dikte van 13 oude duimen. Tot nog toe geschiedde zulks met eene hamer van 250 Ned. Ponden, welke met de hand, bij wijze van heiblok, behandeld werd; doch men was bezig met het oprigten van eenen grooten hamer, welke door stoom gedreven zal worden.

Naast de smederij bevindt zich, aan de eene zijde, de koperslagerij; daarnaast een lokaal, waarin zich verschillende zeer fraaije en groote draaibanken en boormachines bevinden. Op twee dezer werden onlangs voor het gouvernement verschillende ijzeren vuurmonden uitgeboord en wel op 80 pond kaliber.

Naast laatstgenoemd lokaal is de bankwerkers-winkel, waarin zich ook nog eenige draaibanken bevinden. Tusschenin bevindt zich de stoommachine welke de meeste der draaibanken en boormachines in beweging brengt; verder de cupola's en verschillende smidsvuren van wind voorziet, en ook nog in beweging stelt een werktuig, genoemd wordende: persmachine, dienende om in ijzeren platen gaten te slaan en dezelve af te snijden.

Het is bewonderingwaardig te zien, in welken korten tijd, één enkel man, eene ijzeren plaat, geheel in de rondte, van nette ronde gaten voorziet, en de randen op de noodige grootte afsnijdt. Eene plaat ijzer ter dikte van ½ ouden duim heb ik, in den korten tijd van ¼ uurs, geheel zien gereed maken; het getal der daarin geslagene gaten beliep 78.

Op de tweede verdieping van het gebouw, zag ik nog eene werkplaats van draaibanken voorzien; eene werkplaats voor de modelmakers en schrijnwerkers; benevens de modelkamer, waarop eene zeer aanzienlijke kwantiteit van gebruikte modellen was. Onder anderen zag ik er de modellen van het op die fabrijk vervaardigde stoomwerktuig van 100 paardenkracht.

Wijders zijn er verschillende andere werkplaatsen, als: drie ketelmakerijen, waar onderscheidene nieuwe stoomketels van verschillende grootte en gedaante onderhanden waren. De grootste stoomketel, aldaar gemaakt, woog 44,000 Ned. Ponden. Dan verschillende smederijen, timmermans-, verwers- en blokmakers-winkels, enz. Het getal smidsvuren, op die fabrijk aanwezig, werd mij gezegd te zijn 42 stuks, welke alle dagelijks gebruikt werden.

Men was bezig eene zeer groote loots te bouwen, dewelke moest dienen, om daarin te construeren twee ijzeren stoomvaartuigen, elk ter lengte van 100 voeten. Het getal der werklieden, gemiddeld, in die fabrijk gebezigd wordende, is 500 man waaraan, gemiddeld, 's wekelijks ƒ 5,000 werd uitbetaald.

Beschrijving van het bedrijf in 1835

Deze tekst, van dezelfde schrijver, is ontleend aan de Arnhemsche courant, 24-12-1835

Sedert mijn vorig bezoek is het Etablissement te Fijenoord aanmerkelijk uitgebreid: niet één, maar twee gebouwen zijn aldaar geplaatst; in elk van beide is een ijzeren stoomvaartuig vervaardigd met derzelver stoomwerktuigen, ketel en alles, wat daarbij behoort. De grootste derzelve was circa 34 Ned. el lang en 6 Ned. el breed, en zou, alles aan boord zijnde, eenen diepgang hebben van omtrent 6 palm. Dit stoomvaartuig is in de maand September ll. weder geheel uit elkander genomen en zou, behoorlijk ingepakt, aan boord van een koopvaardijschip worden geladen en alzoo naar Batavia worden verzonden, om aldaar voor goed in elkander te worden gezet, en tegen de zeerovers dienst te doen. Het tweede dezer vaartuigen met deszelfs stoomwerktuig, enz. was, toen ik op het einde van October te Fijenoord was, bijna gereed; het was voor hetzelfde doel bestemd.

Men toonde mij het gebruikte ijzer, zo taai, als ik nog ooit gezien had. De stoomwerktuigen verdienen allen lof, zoowel met betrekking tot het werk, als wel bijzonder met betrekking tot derzelver zamenstelling. Zij wijken van de gewone stoomwerktuigen hier te lande af; vertonen minder zwaarte, meerder kracht en minder consumptie van brandstoffen.

Wijders vond ik de fabrijk verrijkt met onderscheidene lootsen, als ook met eene tweede stoommachiene, ten gebruike van de verdere draaibanken enz.

Het ligt buiten mijn bestek, alles op te noemen, hetwelk ik gezien heb. Drie voorwerpen dien ik zag dienen echter bijzonder genoemd te worden, als:

1. Twee zoutpannen, van ijzer, bestemd voor den heer Brouwer te Zuylekom bij Bommel. De goede en doelmatige vervaardiging derzelve doen mij vertrouwen, dat genoemde Heer geen berouw zal hebben, zijne bestelling aan deze fabrijk opgedragen te hebben.
2. Eene ijzeren molenas. Men was bezig, dezelve te gieten. De wijze, waarop de gieting van zodanig voorwerp plaats vindt is hoogst belangrijk. Het werk moet rechtstandig en niet liggende worden gegoten. Weliswaar is eerstgemelde wijze van gieting veel kostbaarder, doch heeft het groote voordeel, dat de assen veel sterker zijn, dan diegene welke liggende worden gegoten, daar meestal het bovenste gedeelte der gieting sponsieus is, zoodat bij alle assen, welke liggende zijn gegoten, de bovenkant der as over de geheele lengte, dit sponsieuse heeft, hetwelk niet plaats vindt bij assen, die regtstandig zijn gegoten, daar men dezelve alsdan eenige voeten langer giet dan noodig is, en het bovenste of sponsieuse einde er afsnijdt, zoodat niets dan goed en gezond ijzer overblijft.
3. Een stoomwerktuig hetwelk was bestemd ter uitmaling van den Zuidplas. Heeft ooit een land behoefte aan stoomwerktuigen tot uitpomping van water zoo is het voorzeker Nederland. Dat zulks tot nog toe niet meerder in praktijk is gebragt, moet worden toegeschreven aan de hoogstgebrekkige stoomwerktuigen, welke tot nog toe voor dergelijke doeleinden hier te lande zijn gebruikt. Ik vertrouw dat, in alle opzigten, de stoomwerktuigen zeer verre boven de windmolens tot het uitpompen van water te verkiezen zijn, terwijl de doelmatigheid der zamenstelling, zal aantoonen, dat de kosten der brandstoffen geen onoverwinnelijk bezwaar zijn, om de stoomwerktuigen daartoe algemeen te gebruiken.

Beschrijving van het bedrijf in 1843

Deze tekst is ontleend aan de Rotterdamsche courant, 24-11-1843

Gisteren begaven zich de president, vice-president en secretaris der Kamer van Koophandel en een groot aantal der meest respectabele ingezetenen dezer stad, naar het Etablissement te Fijenoord, om te bezigtigen een paar stoomwerktuigen, tezamen van 540 paardenkracht, aldaar vervaardigd, welke eerstdaags naar Frankrijk verscheept worden.

Zonder thans te willen uitweiden over het vele hoogst merkwaardige, dat dit Etablissement oplevert, zal echter de mededeeling van eenige bijzonderheden over deze kolossale werktuigen niet onbelangrijk zijn.

Deze stoomwerktuigen behooren tot de grootsten, welke tot nu toe voor stoomschepen vervaardigd zijn. Wanneer men in Engeland zo veel of meer kracht in een vaartuig heeft willen plaatsen, heeft men gewoonlijk vier stoomwerktuigen of toch vier stoomcijlinders, in plaats van 2, in dezelve geplaatst.

Deze, voor Frankrijk vervaardigd, hebben stoomcijlinders en stoomzuigers van ruim 208 Ned. duimen of ruim 2 Ned. ellen middellijn; de lengte van den slag is ruim 228 Ned. duimen. De stoomketels wegen meer dan 120.000 Ned. Ponden, terwijl dezelve omtrent evenveel gewigt aan water inhouden, en de geheele toestel met al het toebehooren meer dan 800.000 Ned. Ponden zal wegen.

Verschillende stukken, tot deze werktuigen behoorende, wegen meer dan 20,000 Ned. Ponden, en om dezelve te gieten heeft men meer dan 27.000 Ned. Ponden ijzer te gelijk moeten smelten. Deze groote stukken ijzerwerk waren ongeverwd en men kon zich daardoor overtuigen, dat dezelve zonder de geringste defecten zijn. Cijlinders van meer dan 2 Ned. el middellijn en 3 Ned. el hoogte hebben bij de uitboring geen gaatje waarin de punt van eene speld kan gebragt worden doen ontdekken.

Met mathematische naauwkeurigheid zijn deze groote ijzermassa's tot cijlinders geboord, tot vlakken geschaafd; door stalen bijtels zijn al die vormen daaraan gegeven, welke de wiskunstenaar, de schilder verlangt; want niet alleen is, waar zulks nodig was, eene juiste mathematischen afmeting gegeven, maar ook de fraaije vormen der colossale stukken zijn te bewonderen.

De Fransche commissarissen, welke opzettelijk tot keuring dier werktuigen dezer dagen hier waren, zeggen in hun proces-verbaal: "dat alle details der uitvoering bijzonder bestudeerd en met zorg vervaardigd, en de daartoe gebruikte materialen van zeer goede kwaliteit zijn, en zij dezelven dus voor hun departement van marine accepteren."

Nog een stel werktuigen van gelijke paardenkracht, maar van een ander sijsteem, wordt in deze fabrijk voor de Fransche marine vervaardigd en zal in het aanstaande voorjaar gereed zijn. Ook voor Rusland waren verschillende stoomwerktuigen van 100 à 300 paardekrachten onderhanden.

Met gespannen aandacht werd de voortreffelijke verzameling werktuigen, meest alle op de fabrijk zelve vervaardigd, in oogenschouw genomen; en het was een aangenaam gevoel, dat hoezeer Nederland zoo dikwerf ten onregte wordt belasterd, er nog natiën zijn, die ons regt laten wedervaren. Frankrijk en Rusland zij dank voor die onderscheiding, dewelke zeker de schoonste belooning is voor den Directeur Roentgen, aan wien Nederland het grootste en schoonste etablissement van dien aard, op den vasten wal van Europa, te danken heeft.

Beschrijving van het bedrijf in 1857

Deze tekst is ontleend aan Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid, 1858

De fabrijk is thans op eene hoogte, dat zij aan alle bestellingen kan voldoen, en de zwaarste (stoom)machines, die op onze oorlog-stoombooten in gebruik zijn, kan vervaardigen. De grootste tot nog toe door haar geleverde stoommachine is van 540 p.k. De veelvuldige afleveringen, zoo wel binnen- als buitenlands, hebben bewezen, dat zij met de beste fabrijken kan wedijveren. Om hare voortbrengingskracht eenigzins te beoordeelen volgt hier eene opsomming van hare voornaamste onderdeden.

Eene Ketelmakerij

Eene stoommachine van 12 p.k. brengt de werktuigen in beweging, die tot het vervaardigen van waterlasten, stoomketels, ijzeren masten gebruikt worden, als, 8 punch en snijmachines, 3 boormachines, enz. Tot het drijven der werktuigen in de annexe werkplaats tot het vervaardigen van ijzeren vaartuigen is thans eene stoommachine van 12 p.k. in aanbouw.

Eene ijzer- en kopergieterij

Tellende 3 smeltovens, 2 droogstoven, en 6 kranen, met de noodige takels en windwerk van 20 ton draagkracht. Het ijzerwerk door deze gieterij geleverd kan de vergelijking met het beste buitenlandsche fabrijkaat doorstaan; voorwerpen van 20,000 K° gewigt kunnen in eens worden gegoten. Men gebruikt Engelsch en Duitsch vormzand, als ook, wanneer zich dit goed voordoet, Hollandsch zand.

Eene draaijerij

Waarin twee stoomwerktuigen ieder van 12 p.k. tot het drijven van 40 ijzeren draaibanken, 8 schaafmachines, 13 boormachines, 4 draadsnijmachines, 4 cylinderboormachines, 2 houtschroefsnijmachines, 1 circuleerschaafmachine, 1 strongarm (sterke arm schaafbank).

De Condiehamer werd in 1857 gepatenteerd, dus het exemplaar in het
Etablissement was denkelijk een van de eerste uitgeleverde machines.

Eene werkplaats voor het smeden van zware ijzeren voorwerpen

Hiertoe bezigt men een Nasmyth-stoomhamer van 760 K° en een Condie-hamer van 1500 K°: de beide ketels, die deze stoomhamers voeden, worden door het vuur van twee puddle ovens verwarmd.

Eene Modelmakerij en eene Stelplaats

Met 6 draaibanken, 2 boormachines en 1 schaafmachine.

Eene Koperslagerij en eene IJzersmederij

Het getal vuren wordt naar de behoefte vermeerderd of verminderd; gemiddeld zal dit 35 bedragen. Het geblaas wordt met door de hand gedreven gewone blaasbalgen aangebragt.

Blokmakers-, timmermans-, verwers- en andere winkels en scheepshellingen en kaden

Voor den aanbouw van stoomvaartuigen (meestal ijzeren) bezit de fabrijk eene overdekte langshelling, eene overdekte dwarshelling, en eene dergelijke helling, die niet overdekt is. Tot het ophalen van vaartuigen, die gerepareerd worden, bezigt men gewone houten dwarshellingen, waarvan de sleden door kaapstanders of door lieren worden bewogen. Een der havens van het eiland is met een kap overdekt, om daaronder de stoombooten geheel af te timmeren en de machines te stellen; de werklieden zijn hierdoor voor wind en weder beschut en kunnen het werk ook des noods bij kunstlicht voortzetten.

Kranen

Over dezelfde havens is eene groote zespootige bok opgerigt met een zeer krachtig ijzer takelwerk, tot het inzetten van stoomketels, cylinders, en andere buitengewoon zware lasten. Twee zware kranen van meer dan 20 ton draagvermogen staan op andere punten der fabrijk om dergelijke zware stukken in en uit de werkplaatsen te vervoeren.

Acht à negenhonderd man, en honderd à honderd en vijftig jongens vinden hier werk. De bestellingen waren dit jaar vrij menigvuldig. In de laatste maanden kwamen, behalve eenige kleinere vaartuigen, eene groote moddermolen en een sleepboot in aanbouw.